Գրաբարյան հայերենի Ռ և Ր ձայնորդների համաժամանակյա բնութագրերը
Գրաբարյան հայերենի ռ (ṙ) և ր (r) ձայնորդները հնչույթային (= իմաստատարբերակիչ) գործառույթ են իրականացրել ոչ միայն բառամիջի և բառավերջի դիրքերում, որն ընդունել են նաև նախորդ ուսումնասիրողները (Է. Աղայան, Է. Թումանյան, Հ. Մուրադյան), այլև բառասկզբի դիրքում: Բառասկզբի՝ որպես ռ (ṙ)-ի և ր (r)-ի համար հնչ...
Saved in:
| Published in: | Bulletin of Yerevan University B: Philology Vol. 16; no. 2 (47); pp. 31 - 41 |
|---|---|
| Main Author: | |
| Format: | Journal Article |
| Language: | Armenian |
| Published: |
03.06.2025
|
| ISSN: | 1829-457X, 2738-2575 |
| Online Access: | Get full text |
| Tags: |
Add Tag
No Tags, Be the first to tag this record!
|
| Summary: | Գրաբարյան հայերենի ռ (ṙ) և ր (r) ձայնորդները հնչույթային (= իմաստատարբերակիչ) գործառույթ են իրականացրել ոչ միայն բառամիջի և բառավերջի դիրքերում, որն ընդունել են նաև նախորդ ուսումնասիրողները (Է. Աղայան, Է. Թումանյան, Հ. Մուրադյան), այլև բառասկզբի դիրքում: Բառասկզբի՝ որպես ռ (ṙ)-ի և ր (r)-ի համար հնչույթային դիրքի բացառումը վերջինները հիմնավորել են նրանով, որ բնիկ հայկական բառերը և հին փոխառությունները չէին կարող սկսվել ռ (ṙ)-ով և ր (r)-ով. դրանք, իբրև կանոն, ստացել են նախահավելական մասնիկ: Բացառություն էին բնիկ հնդեվրոպական ռունգն (< *srungh-) բառը և իրանական որոշ փոխառություններ (ռազմ, ռահվիրայ, ռամիկ, ռոճիկ, ռոտաստակ): Նախ՝ համաժամանակյա հայեցակերպում հնչույթների տարբերակման առումով կարևոր չէ՝ այն հանդիպում է բնիկ, թե փոխառյալ բառերի կազմում, ապա՝ նույնիսկ մի քանի բառում տարբերակիչ գործառույթով հանդիպելիությունը բավարար է նրա հնչույթային կարգավիճակը ճանաչելու համար: Այդ առումով բոլոր հիմքերը կան ասելու, որ ռ (ṙ)-ն և ր (r)-ն լիարժեք հնչույթային գործառույթ են իրականացրել նաև բառասկզբի դիրքում: Ըստ այդմ, նրանց միջև ոչ մի դիրքում չէին կարող լինել այլահնչակային հարաբերություններ: Ռ (ṙ)-ի և ր (r)-ի հերթագայելիությունը որոշ բառարմատների (= հիմնական ձևույթների) դիրքային տարբերակներում (= ձևակներում) հիմք է տալիս խոսելու նրանց միջև նաև ձևահնչույթաբանական հարաբերությունների, հետևաբար՝ նաև <Ռ/Ր> (<Ṙ/R>) ձևահնչույթի գոյության մասին: Առանձին դեպքում կարող է խոսք լինել նաև ռ (ṙ)-ի և ր (r)-ի միջև թույլ արտահայտված ազատ փոփոխակման հարաբերությունների մասին:
Old Armenian sonorants ռ (ṙ) and ր (r) served the function of a phoneme (= a meaningful unit) not only in middle, but also at the end of words. This view was supported by previous investigators, as well (E. Aghayan; E. Toumanyan; H. Muradyan). They excluded the possibility that the beginning of a word could be a phonological position for the sonorants ռ (ṙ) and ր (r) on the grounds that native Armenian words and old borrowings could not have started with ռ (ṙ) and ր (r). They, as a rule, acquired an augment. Native IE word ռունգ (< *srungh-) and certain Iranian borrowings (comp. ռազմ, ռահվիրայ, ռամիկ, ռոճիկ, ռոտաստակ) were exceptions to the rule. To begin with, in the synchronic approach the classification of the phonemes does not attach any significance to the fact of whether the given phoneme appears in native or borrowed words. Moreover, the presence of a certain phoneme with a distinctive function in even several words is sufficient to recognize its status as a phoneme. In this regard, there are all grounds to say that the sonorants ռ (ṙ) and ր (r) fully served the function of a phoneme at the beginning of a word, too. As a matter of fact, no allophonic relations could exist between them in any position. The order of the ռ (ṙ) and ր (r) sonorants in the positional forms (= morphs) of certain word roots (= main morphemes) is an indication of morphonological relations between them, hence of the existence of the <Ռ/Ր> (<Ṙ/R>) morphoneme. There are also cases of free variation relation between ռ (ṙ) and ր (r).
Сонорные древнеармянского языка ռ (ṙ) и ր (r) выполняли фонемную (= смыслоразличительную) функцию не только в позициях в середине и в конце слова, что приняли также предыдущие исследователи (Э.Агаян, Э.Туманян, Г.Мурадян), а также и в начале слова. Исключение фонологической позиции ռ (ṙ) и ր (r) в начале слова последние обосновывали тем, что исконно армянские слова и древние заимствования не могли начинаться с ռ (ṙ) и ր (r): они, как правило, получали аугмент. Исключением являлось исконно индоевропейское слово ռունգն (< *srungh-) и некоторые иранские заимствования (ср. ռազմ, ռահվիրայ, ռամիկ, ռոճիկ, ռոտաստակ). Во-первых, при синхроническом аспекте с точки зрения различения фонем неважно, встречается ли фонема в исконном или в составе заимствованного слова, однако появление его в дифференциальной функции хотя бы в нескольких словах достаточно для признания его фонологического статуса. С этой точки зрения есть все основания говорить, что ռ (ṙ) и ր (r) осуществляли полноценную фонемную функцию в позиции в начале слова. Следовательно, между ними ни в какой позиции не могли быть аллофонические отношения. Чередование ռ (ṙ) и ր (r) в позиционных вариантах (= морфах) некоторых корней (= основных морфем) дает основание говорить о существующих между ними морфонологических отношениях, следовательно, о существовании морфонемы <Ռ/Ր> (<Ṙ/R>). В отдельном случае речь может идти также о слабо выраженных свободно варьированных отношениях между ռ (ṙ) и ր (r). |
|---|---|
| ISSN: | 1829-457X 2738-2575 |
| DOI: | 10.46991/BYSU.B/2025.16.2.031 |